Jaworski Władysław Leopold (1865–1930), prawnik i profesor UJ, polityk konserwatywny. Ur. 5 IV w Karsach k. Pacanowa. Był synem Leopolda, dzierżawcy Koczanki, i Teofili Bahrówny. Po ukończeniu Gimnazjum św. Anny w Krakowie (1884) studiował prawo na UJ (1884–8) i uzyskał na tejże uczelni doktorat. Następnie uzupełniał swe studia prawnicze w Berlinie i Paryżu. Jako student Wszechnicy Krakowskiej brał żywy udział w życiu społeczno-politycznym młodzieży akademickiej, sprawując funkcję prezesa Czytelni Akademickiej. J. hołdował wtedy przekonaniom liberalno-demokratycznym.
Po ukończeniu studiów pracował w Prokuratorii Skarbu w Krakowie, a jednocześnie zapoczątkował swe studia w zakresie prawa cywilnego i ekonomii politycznej, przy czym ściślejsze powiązanie obu tych nauk wydawało mu się ważnym postulatem naukowym. Pod wpływem dzieł ekonomicznych szkoły wiedeńskiej Karola Mengera i E. Boehm-Bawerka oraz francuskiej szkoły prawno-ekonomicznej Jourdana i Bechauxa J. dążył do ścisłego powiązania obu nauk we własnych badaniach, a więc tym samym do zerwania krępujących więzów, niepodzielnie wówczas panującej na uniwersytetach galicyjskich, szkoły historyczno-dogmatycznej. W początkowych swych pracach piętnował zatem J. system, który «buduje się tylko na przepisach ustawy, nie widząc poza nimi ciągle zmieniającego się życia, ciągle inną siłę i inną wartość mających stosunków ludzkich» i zaznaczał zarazem: «Prawo jest takim, jakimi są stosunki ludzkie (w prawie majątkowym prywatnym, stosunki gospodarcze), a nie na odwrót». W tym duchu napisał J. rozprawę habilitacyjną Nauka o służebnościach według prawa austriackiego (Kr. 1892). Atakowany przez «dogmatyków», bronił nieustępliwie swych tez, co doprowadziło do utrącenia młodego utalentowanego naukowca przy przewodzie habilitacyjnym na Wydziale Prawa UJ w r. 1893. Wyciągając z tego konsekwencje, w ciągu krótkiego czasu opracował J. nową pracę habilitacyjną (Prawo nadzastawu wedle ustawodawstwa austriackiego, Kr. 1894), której już nie poprzedził obszernym wywodem o metodzie naukowej, jak w pracach poprzednich, ale faktycznie gruntownie zmienił swe stanowisko, powracając do założeń metodologicznych szkoły dogmatycznej, oficjalnie obowiązującej wśród krakowskich profesorów. Na tej podstawie dopiero uzyskał upragniony tytuł docenta (1895). W następnej większej swej pracy (Ustawy o księgach publicznych, Kr. 1897) już nie tylko zaakceptował podstawy metod szkoły historyczno-dogmatycznej, ale stał się «ich najgorętszym zwolennikiem i wyznawcą» (Zoll), co utorowało mu drogę do profesury i do objęcia kierownictwa katedry prawa cywilnego (1897).
Ok. r. 1895 zbliżył się J., jako wydawca mów Juliana Dunajewskiego („Mowy Juliana Dunajewskiego w Sejmie Krajowym i w Radzie Państwa”, Kr. 1896), do tego czołowego przywódcy konserwatystów zachodniogalicyjskich i wpływowego polityka, nawiązując przez niego ścisłe kontakty m. in. z Michałem Dobrzyńskim, Stanisławem Koźmianem, Stanisławem Tarnowskim i Piotrem Górskim. W stronnictwie stańczyków był J. jednym z głównych inspiratorów tzw. kierunku neokonserwatywnego, skupiającego się wokół Klubu Konserwatywnego, założonego w Krakowie w r. 1896 przez grupę konserwatystów młodszej generacji, przeważnie pracowników naukowych UJ. Neokonserwatyści tym się różnili od działaczy konserwatywnych starszej generacji, że w walce z opozycyjnymi ruchami masowymi uważali za niewystarczające i nie zawsze celowe stosowanie metod policyjno-administracyjnych, zalecali natomiast przemyślaną politykę ekonomiczną, zmierzającą do unowocześnienia struktury gospodarczo-społecznej kraju i do rozbicia antydworskiej postawy wsi poprzez popieranie bogatych chłopów. Zgodnie z tym stanowiskiem opracowali neokonserwatyści szeroki program reformy ustawodawstwa agrarnego i ustroju gminnego. Działalność klubu doznała przerwy dopiero wówczas, gdy większość jego członków, m. in. i J., weszła bądź do Sejmu Galicyjskiego, bądź do parlamentu wiedeńskiego, aby tam realizować owe postulaty.
Niemały udział w kształtowaniu tego programu politycznego miał J., poseł na sejm (od 1901) i do Rady Państwa (od 1911). Był on współtwórcą koncepcji zbliżenia konserwatystów z ludowcami, propagowanej przez ówczesnych namiestników galicyjskich – Andrzeja Potockiego (1903–8) i Michała Bobrzyńskiego (1908–13). Blok ów miał sparaliżować prądy radykalne na wsi galicyjskiej, a jednocześnie stanowić przeciwwagę dla wpływów politycznych Narodowej Demokracji. J., jako jeden z czołowych rzeczników tej koncepcji, prowadził w l. 1907–8, przy współudziale Zdzisława Tarnowskiego i Jana Hupki, poufne rozmowy z kierownictwem Polskiego Stronnictwa Ludowego, zakończone podpisaniem umowy z dn. 11 I 1908 r., przewidującej m. in. ściślejsze współdziałanie pomiędzy konserwatystami a ludowcami, wstąpienie tych ostatnich do parlamentarnego Koła Polskiego i sojusz wyborczy obu wymienionych stronnictw w nadchodzących wyborach do sejmu. Jako mąż zaufania Bobrzyńskiego, odgrywał J. w ciągu najbliższych lat rolę łącznika i pośrednika pomiędzy namiestnikiem a czołowymi przywódcami Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL) – J. Sta-pińskim, Z. Lasockim, W. Długoszem i in. Działając na tym polu, poważnie przyczynił się do stworzenia tzw. bloku namiestnikowskiego (1911), obejmującego konserwatystów krakowskich, demokratów bezprzymiotnikowych i ludowców, i skupionego wokół kompromisowego projektu sejmowej reformy wyborczej, przygotowywanego przez Bobrzyńskiego. Po rozłamie w PSL w grudniu 1913 r. ujawnione fakty przekazywania przez J-ego pieniędzy rządowych niektórym przywódcom ludowcowym w celu skłonienia ich do popierania rządu i polityki konserwatystów polskich zmusiły go do złożenia mandatu poselskiego i do usunięcia się na pewien czas z czynnego życia politycznego. Od r. 1900 był J. redaktorem konserwatywnego krakowskiego „Czasu”, wpływając na pewną liberalizację poglądów głoszonych przez to pismo, co dostrzegamy wyraźniej po r. 1905. W l. 1908–14 prowadził na łamach tego organu prasowego intensywną propagandę i obronę programu austrofilskiego, traktując ów program jako jedynie racjonalny, umożliwiający – jego zdaniem – uzyskanie samodzielnego stanowiska dla narodu polskiego w ramach monarchii habsburskiej. Przekonanie to skłoniło go do popierania tworzonych na terenie Galicji organizacji paramilitarnych, a następnie Legionów Polskich. Był więc jednym z inspiratorów porozumienia między konserwatystami krakowskimi a przedstawicielami Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, w wyniku którego utworzono Naczelny Komitet Narodowy (NKN, 16 VIII 1914), mający spełniać rolę «najwyższej instancji w zakresie wojskowej, skarbowej i politycznej organizacji zbrojnych sił polskich», tj. oddziałów legionowych. W NKN objął J. stanowisko prezesa sekcji zachodniej tej organizacji, a następnie godność prezesa zjednoczonych sekcji NKN, połączonych z Polską Organizacją Narodową (PON) w grudniu 1914 r.
Polityczny program NKN, sformułowany przez J-ego, polegał na połączeniu Królestwa z Galicją, z sejmem i rządem ustanowionym w Warszawie, w związku z monarchią austro-węgierską i pod berłem Habsburgów, ale z równoczesnym związkiem gospodarczym i konstytucyjnie zagwarantowanym sojuszem militarnym z Niemcami. W tym duchu wypowiadał się również redagowany przez J-ego i wydawany od r. 1915 w Wiedniu organ NKN „Polen”. Przyjął on niemiecką koncepcję «Mitteleuropy», przewidującą austro-polskie rozwiązanie kwestii polskiej, ale w ramach federacji środkowoeuropejskiej pod hegemonią Niemiec. Na łamach wspomnianego czasopisma wypowiadał się J. za daleko idącym zbliżeniem gospodarczym Niemiec i Austro-Węgier, postulując związek celny między tymi państwami, oparty o zasadę parytetu i wciągnięcie do tego związku Polski, która miała stanowić wał ochronny «Mitteleuropy» przeciw rosyjskiemu «Drang nach Western». Podobną myśl wyraził J. w publikacji Polen als Brueckenkopf in Politik und Wirtschaft, zamieszczonej jako wstęp do książki R. Battaglii „Ein Zoll und Wirtschaftsbuendniss zwischen Oesterreich-Ungarn und Deutschland” (Wien–Leipzig 1917), gdzie stwierdzał J. autorytatywnie, że Polska jest niezbędnym czynnikiem «Mitteleuropy» jako jej szaniec na wschodzie. Po zajęciu Warszawy przez wojska niemieckie (6 VIII 1915) ogłosił J. odezwę propagującą rozwiązanie losów narodu polskiego poprzez połączenie Królestwa z Galicją w ramach monarchii habsburskiej, przekształconej w państwo trialistyczne. W okresie tzw. kryzysu przysięgowego w Legionach (lipiec 1917) chciał za wszelką cenę tę formację utrzymać, chociażby nawet jako szkolony przez Niemców Wehrmacht, byleby tylko w chwili ukończenia wojny istniało wojsko polskie, co miało stanowić – według J-ego – najsilniejszy argument za przyznaniem Polakom odrębności państwowej. Na tym tle zaostrzył się zatarg między J-m a Piłsudskim, który, wystąpiwszy z Legionów, rozpoczął akcję zmierzającą do zupełnego ich rozbicia. Dzięki swej energii i uporowi J., wspierany przez szefa departamentu wojskowego NKN Władysława Sikorskiego, zdołał utrzymać resztki oddziałów legionowych, które weszły w skład tworzonych przez Niemców formacji militarnych p. n. Polskiej Siły Zbrojnej. Skoro jednak wkrótce potem (15 X 1917) NKN rozwiązał się, także J. uznał swą rolę polityczną za skończoną. Po pokoju brzeskim (3 III 1918), gdy orientacja austrofilska ostatecznie zbankrutowała i gdy najwybitniejsi oficerowie Legionów zasiedli na ławie oskarżonych w Marmarosz Sziget, J. na znak protestu przeciwko polityce Austrii wobec Polaków złożył godność tajnego radcy dworu i wycofał się ostatecznie z czynnej działalności politycznej. Po r. 1918 chory i przykuty do fotela do działalności tej już nie powrócił.
Poświęcił się wówczas w całości pracy naukowej i publicystycznej, koncentrując swe zainteresowania wokół zagadnień polityczno-ustrojowych państwa polskiego. Z tej dziedziny napisał komentarz do konstytucji (Prawa państwa polskiego, Kr. 1921) oraz swój własny Projekt konstytucji (Kr. 1928). W obu tych publikacjach bardzo krytycznie oceniał ustrój demokracji parlamentarnej, sugerując konieczność wzmocnienia w Polsce władzy wykonawczej w duchu rządów autorytatywnych. W swych pracach sięgał również do dziedziny prawa administracyjnego (Nauka prawa administracyjnego, W. 1924) i kwestii agrarnej, której m. in. poświęcił dwutomowy Projekt kodeksu agrarnego (W. 1928), opracowany na propozycję Min. Rolnictwa i Reform Rolnych. Wspomnieć wreszcie należy o jego publikacjach na temat polskiej polityki zagranicznej, w których przestrzegał przed widmem odwetu niemieckiego, przewidując możliwość zbliżenia pomiędzy Francją a Niemcami na tle ekonomicznym. W tychże samych latach przeżywał J. dalszą ewolucję światopoglądową. W młodości pozytywista, indyferentny pod względem religijnym i racjonalista w ujmowaniu zjawisk społeczno-politycznych i filozoficznych, przeszedł u schyłku swego życia na pozycje uniwersalizmu chrześcijańskiego, graniczącego z mistycyzmem. Ta ewolucja ideologiczna wpłynęła w zasadniczy sposób także na jego ostatnie prace o zagadnieniach ustroju politycznego Polski. J. zmarł w Krakowie 14 VII 1930 r. Żonaty z Anną z Wszeteczków pozostawił syna Iwona Leopolda, profesora prawa. Prócz wymienionych, do ważniejszych dzieł J-ego należą: Zarys teorii wynagrodzenia szkody (Lw. 1891), Komentarz do austriackiego kodeksu cywilnego (Kr. 1900), Prawo cywilne na ziemiach polskich (W–Kr. 1919–20).
Buszko J., Sejmowa reforma wyborcza 1905–1914, W. 1956; tenże, Społeczno-polityczne oblicze Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1963; Feldman W., Stronnictwa i programy polityczne w Galicji, Kr. 1907; Figowa F., Burżuazyjne stronnictwa Królestwa i Galicji 1914–1915, Kat. 1962; Dąbrowski J., Wielka wojna 1914–1918, W. 1937; Dmowski R., Polityka polska i odbudowanie państwa polskiego, W. 1925; Dobrowolski H., Frančic M., Konarski S., Postępowe tradycje młodzieży akademickiej w Krakowie, Kr. 1962; Dunin-Wąsowicz K., Czasopiśmiennictwo ludowe w Galicji, Wr. 1951; tenże, Dzieje Stronnictwa Ludowego w Galicji, W. 1956; Estreicher S., Zoll Fr. i in., W. L. J. życie i działalność, Kr. 1931; Grosfeld L., Polityka państw centralnych, W. 1962; Grzybowiski K., W. L. J., Księga Wydziału Prawa UJ (w druku); Holzer J., Molenda J., Polska w pierwszej wojnie światowej, W. 1963; Jabłoński H., Polityka PPS w czasie wojny 1914–1918, W. 1958; Kumaniecki K. W., Odbudowa państwowości polskiej, W.–Kr. 1924; Kutrzeba S., Polska Odrodzona, Kr. 1921; Lipiński W., Walka zbrojna o niepodległość Polski 1905–1918, W. 1935; Migdał S., Piłsudczyzna w latach I wojny światowej, Kat. 1961; Srokowski K., NKN. Zarys historii Naczelnego Komitetu Narodowego, Kr. 1923; – Biliński L., Wspomnienia i dokumenty, W. 1924–25; Bobrzyński M., Wskrzeszenie państwa polskiego, Kr. 1920; tenże, Z moich pamiętników, Wr.–Kr. 1957; Daszyński I., Pamiętniki, W. 1957; Głąbiński S., Wspomnienia polityczne, Pelplin 1939; Hupka J., Z czasów wielkiej wojny, Lw. 1937; J. W. L., Mowy 1914–1915, Kr. 1915; Limanowski B., Pamiętniki, W. 1961 III; Nowak J., Wspomnienia z ławy rządowej; Piłsudski J., Pisma zbiorowe, W. 1937 II, III, IV, V, VI, IX; Seyda M., Polska na przełomie dziejów, P. 1927; Sokolnicki M., Polska w pamiętnikach wielkiej wojny, W. 1925; Stapiński J., Pamiętnik, W. 1958; Studnicki W., Z przeżyć i walk, W. 1928; – Estreicher S., W. L. J., „Przegl. Współcz.” 1930; „Niepodległość” T. 7: 1933, T. 10: 1934; W. L. Jaworski, Dwa epizody z pierwszego roku wojny, „Legion” 1930; W. L. Jaworski, „Panteon Pol.” 1930; – Arch. UJ: Akta personalne; AGAD: Akta personalne; Arch. PAN w W.: s. II1/84 (Pamiętnik prof. W. L. J-ego, t. 1–5, 1915–28, mszp.); B. Jag.: Korespondencja M. Bobrzyńskiego.
Józef Buszko